شرایط لازم برای واکسیناسیون مطلوب

به همان اندازه که کیفیت و کمیت واکسن برای عرضه به بازار اهمیت دارد،آماده بودن شرایط مطلوب برای طیور و طرز استفاده صحیح از واکسن نیز مهم و مؤثر است. از طرفی رعایت شرایط بهداشت سالن در کنترل و کاهش بروز بیماری ضروری است.
عوامل دخیل در نتیجه گیری مطلوب از واکسیناسیون عبارتند از:
1- شرایط طیور
2- شرایط واکسیناتور
3- شرایط سالن نگهداری
4- شرایط مرغدار
5- شرایط واکسن
6- شرایط زمانی
7- شرایط نگهداری و حمل و نقل واکسن
8- نوع سویه،حدت بیماری و میزان میکروب بیماری زای وارد شده به بدن .
به خاطر داشته باشید که به دلائل مختلف از جمله شرایط ژنتیکی و ایمنی بدن ، حتی در صورت پوشش خوب واکسیناسیون ، میزان متوسط ایمنی حاصل،حدود 80 درصد و در بهترین حالت ممکن ،حداکثر 97 درصد است.از طرفی بدنبال تزریق واکسن ، سیستم ایمنی سلولی پس از حداقل 6-4 روز و سیستم ایمنی هومورال پس از 2 هفته فعال می شود.
برای بهره مندی هر چه بیشتر از مزایای واکسیناسیون ،رعایت شرایط زیر ضروری است :
1- شرایط طیور
سن،جنس،گونه،نژاد،تغذیه،وضعیت سلامت و سیستم ایمنی و استرس در حصول ایمنی مطلوب پس از واکسیناسیون مؤثرند.برای شکل گیری پاسخ ایمنی قابل قبول و تولید آنتی بادی، حداقل 2 هفته وقت لازم است.طیور مورد نظر برای واکسیناسیون باید سالم و عاری از بیماری باشند.در طیور تب دار ، فعالیت سیستم ایمنی سلولی متوقف می شود.باید توجه داشت درطیوری که در مرحله کمن یک بیماری هستند،استرس ناشی از واکسیناسیون می تواند باعث بروز آن بیماری شود.در طیوری که تحت استرس حمل و نقل هستند،نباید مایه کوبی انجام گیرد.طیور از نظر مقاومت طبیعی بدن و قدرت سیستم ایمنی با هم متفاوتند و جهت تقویت این مهم باید از تغذیه خوب(حاوی املاح معدنی به خصوص سلنیوم و ید) و شرایط زیستی مناسب برخوردار بوده،دور از استرس نگهداری شوند.

جدول 6-علایم حیاتی طبیعی در طیور

تعداد تنفس
(در دقیقه) تعداد ضربان قلب
(در دقیقه ) دمای مقعدی
(سانتی گراد)
طیور 30-12 400-200 42

در حالت طبیعی و به دلیل اختلاف هورمونی،سیستم ایمنی هومورال در جنس ماده فعال تر ازجنس نر و سیستم ایمنی سلولی در نرها فعال تر از ماده هاست.برای جلوگیری از تداخل ایمنی ناشی از آنتی بادی مادری(از طریق زرده تخم مرغ) سن شروع واکسیناسیون پس از افت تیتر مادری آغاز می شود ; مگر آنکه سابقه واکسیناسیون مادری موجود نبوده،یا یک بیماری در حال تبدیل شدن به اپیدمی باشد. در این صورت نتاج را باید زودتر واکسینه کرد.بسته به دمای هوا،حداقل2-1 ساعت قبل از واکسیناسیون باید پرهیز از آب و غذا اعمال شود و بلافاصله پس از واکسیناسیون ،آب خنک در اختیار آنها قرار گیرد.برای جلوگیری از عوارض استرس ناشی از واکسیناسیون و احتمال کاهش اشتها و نیز تقویت سیستم ایمنی بدن ،یکی دو روز قبل و بعد از واکسیناسیون باید مولتی ویتامین تجویز کرد.حداکثر تلاش لازم است تا میزان استرس در قبل ،حین و پس از واکسیناسیون به حداقل ممکن کاهش یابد.باید توجه داشت که مصرف آنتی بیوتیک به خصوص در مورد واکسن های زنده باکتریایی،قبل و پس از واکسیناسیون باعث مختل شدن پاسخ مطلوب ایمنی خواهد شد.
رعایت دستورالعمل کارخانه سازنده و توصیه سازمان دامپزشکی کشور ضروری است. برای جلوگیری از عفونت محل تزریق ،هرگز طیوری را که بدنشان خیس یا پوستشان آغشته به کود یا گل و لای است،(منظور طیور بومی و خانگی ) واکسینه نکنید.همان طور که گفته شد،انتقال آنتی بادی از مادر (IgG) به نتایج از طریق زرده تخم مرغ صورت می گیرد که این مهم به کیفیت تغذیه ، میزان آنتی بادی موجود در گردش خون مادر و کیفیت و کمیت زرده بستگی دارد.

2- شرایط واکسیناتور
واکسیناتور باید در کار خود خبره ،توانا،متعهد،با حوصله و با تجربه و دارای حداقل اطلاعات پایه در زمینه اتیولوژی ، ایمونولوژی ، میکروبیولوژی و اپیدمیولوژی بیماریهای طیور باشد.وی باید فردی مقید به امور بهداشتی باشد تا ضمن انجام کارمطلوب ،نسبت به سلامت و بهداشت خود و طیور واکسینه شده حساسیت کافی را منظور کند. دانستن زمان و اولویت انجام واکسیناسیون (زیر نظر دامپزشک )،سن تلقیح و روش تلقیح از جمله موارد ضروری است که باید مد نظر داشته باشد.او باید به گونه ای اقدام کند که خود عامل اشاعه بیماری از منطقه ای به منطقه دیگر نباشد.از این رو نبایست بدون رعایت شرایط بهداشتی(عدم تعویض کفش،روپوش،دستکش و سرسوزن) از یک مرغداری به مرغداری دیگر یا از یک روستا به روستای بعدی رفت و آمد کند.برنامه ریزی قبلی برای نحوه وزمان بندی واکسیناسیون،بسیار مهم و ضروری است.قبل از واکسیناسیون ،مرغداری منطقه مورد نظر را در جریان امر قرار دهید تا همکاری بهتر به عمل آید.به هنگام واکسیناسیون باید طوری اقدام کرد که تمامی طیور واجد شرایط ،واکسینه شوند و بر اثر اهمال کاری یا عدم تفکیک مرغهای واکسینه و غیرواکسینه ،این مهم به طور کامل انجام نگیرد.فرهنگ سازی و تغییر ذهنیت مرغداران سنتی جهت اجرای مرغداری صحیح، بسیار سخت ولی فوق العاده ارزشمند است.باید توجه داشت که نحوه ترویج و عملکرد واکسیناتور در نتیجه گیری مطلوب بسیار مهم و به نوعی اشاعه فرهنگ صحیح مرغداری است. واکسیناتور مبلغ و مشوق انجام واکسیناسیون در سطح مرغداری ها است،در واقع عملکرد و نحوه برخورد او با مرغدار در میزان استقبال او از انجام واکسیناسیون تأثیر بسیار دارد;از این رو،آموزش در آغاز کار و حین خدمت برای او اجباری و ضروری است.

3- شرایط سالن نگهداری
شرایط زندگی و برخورداری از حداقل الزامات مثل تهویه ،رطوبت،تراکم،وضعیت بهداشتی،تمیزی،خشک بودن و زه کشی بستر،نور و فضای کافی و ضدعفونی دوره ای، در کنترل بیماری ها و کاستن از استرس ،بسیار ضروری و الزامی است.در ضمن پس از واکسیناسیون به خصوص در فصل زمستان ،دمای سالن نباید کاهش یابد.

4- شرایط مرغدار
مرغدار باید آگاه و آشنا به فواید واکسیناسیون باشد و ضمن استقبال از آن ،همکاری لازم را به عمل آورد. باید به مرغدار آموخت که بهره وری و حفظ مطلوب سرمایه ،شرط اول بقا و رقابت در عرصه هر فعالیت انتفاعی است و چون سرمایه وی طیور اوست، لذا سلامت آن باعث بهره مندی و افزایش توان تولید او خواهد شد.نحوه عملکرد ،طرز برخورد و نحوه اطلاع رسانی از سوی واکسیناتور در این امر بسیارتعیین کننده و مهم است.به مرغدار گوشزد شود که عدم همکاری او باعث اشاعه و سرایت بیماری به سایر مرغداری ها شده و خسارات فراوانی به همراه خواهد داشت. لازم است که به وی آموزش داد عدم مشاهده بیماری در منطقه دلیل بر عدم حضور و حذف بیماری نیست و این نباید بهانه ای برای ممانعت یا انصراف از واکسیناسیون باشد.
وجود لوازم واکسیناسیون اختصاصی اعم از لباس،کفش،سرنگ و سرسوزن برای جلوگیری از اشاعه بیماری از یک محل به محل دیگر برای هر مرغداری الزامی است.به علاوه هر مرغدار باید پس از مشورت با دامپزشک نسبت به ثبت برنامه واکسیناسیون طیور خویش اقدام کند و در موقع مناسب برای انجام واکسیناسیون در خواست دهد.
5- شرایط واکسن
5-1- مناسب بودن واکسن از نظر آنتی ژن و مواد موجود در آن:
میکروارگانیسم ها برای بقا ، در تلاشند تا خود را با شرایط طبیعی وفق دهند.از این رو با تغییر در ژن های خود ضمن ایجاد مقاومت،آنتی ژن های متفاوتی از خود بروز می دهند که در نتیجه ممکن است با سویه به کار رفته در واکسن هم خوانی نداشته باشند و این دلیلی بر عدم ایجاد ایمنی مناسب در بدن خواهد بود.این اتفاق در ویروس ها بیشتر رخ می دهد.از طرفی اگر مقدار زیادی عامل عفونی وارد بدن شود،به علت غلبه بر سیستم ایمنی ،ایجاد نقص ایمنی می کند.
5-2- محفوظ بودن در زنجیره سرد
5-3- تهیه شده از شبکه توزیع رسمی
5-4- داشتن تاریخ مصرف
5-5- عدم استفاده از واکسن نیمه مصرف به علت:
5-5-1- احتمال آلوده شدن واکسن در طی واکسیناسیون .
5-5-2- ورود هوا به داخل ویال واکسن که باعث آسیب دیدن آنتی ژن و محتویات واکسن بر اثر اکسیداسیون می شود.
5-5-3- از بین رفتن یکی از شرایط نگهداری واکسن (خروج از زنجیره سرد).
5-5-4- مرگ تدریجی میکروارگانیسم های موجود در واکسن های لیوفیلیزه پس از افزودن حلال.
از این رو مجدداً تأکید می شود که در صورت خروج واکسن از زنجیره سرد و شروع واکسیناسیون ،واکسن های زنده را حداکثر 2-1 ساعت و واکسن های کشته را ظرف 8-6 ساعت مصرف کنید.

5-6- استفاده از حلال مناسب:
بر حسب نوع واکسن می توان از سرم فیزیولوژی و یا آب مقطر برای مخلوط سازی و تهیه محلول یکنواخت استفاده کرد. باید توجه داشت که حلال باید خنک،استریل،عاری از کلر یا مواد شیمیائی ضدعفونی کننده بوده،دارای تاریخ مصرف باشد. هرگز قبل از اتمام محتوای یک ویال نسبت به آماده سازی واکسن لیوفیلیزه دیگر اقدام نکنید; چون باعث کاهش مدت زمان مصرف و بی اثر شدن آن می شود.

6- شرایط زمانی
در انجام واکسیناسیون در سطح گله ،2 هدف اصلی باید تحقق یابد:
6-1- ایمن سازی گله موجود از ابتلا به بیماری
6-2- ایمن سازی نتاج حاصل از آنها
در واکسیناسیون طیور ،مادرها بصورت فعال و نتاج آنها به شکل غیر فعال مصونیت می یابند.در ایمن سازی گله ها باید زمان بروز بیماریهای فصلی و بومی را مدنظر قرارداد و پیش از بروز و شیوع آنها ،اقدام کرد.
در خصوص ایمن سازی نتاج،باید در نظر داشت که در برخی بیماریها از ابتدای زندگی در کمین جوجه ها هستند; ولی نمی توان آنها را در بدو تولد واکسینه کرد. با توجه به این که انتقال ایمنی از مادر به نتاج از طریق زرده میسر است،باید طوری برنامه ریزی کرد که طیور مادر قبل از تخم گذاری واکسینه شوند تا فرصت کافی برای پادتن سازی و انتقال آن به جوجه ها فراهم آید.
زمان شروع واکسیناسیون نتاج معمولاً پس از زایل شدن ایمنی مادری و عدم تداخل آن در ایجاد ایمنی است. محاسبه زمان تزریق و فاصله زمانی بین دو تزریق (دز یادآور)، بسیار مهم است چرا که عدم رعایت آن، حذف یا تضعیف پاسخ ایمنی می دهد.

7- شرایط نگهداری،حمل ونقل و معدوم نمودن واکسن و وسایل تزریق:
7-1- شرایط نگهداری در سردخانه:
واکسن های مختلف باید تا حد امکان جدا از هم ،به دور از نور و در دمای 8-2 درجه سانتی گراد نگهداری شوند.واکسن های به شکل مایع نباید منجمد شوند. در سردخانه ی نگهداری واکسن، هرگز مواد و داروهای دیگررا قرار ندهید و یا درصورت ناچاری ،آنها را کاملاً جدا و متمایزاز هم نگه دارید.چینش واکسن ها در سردخانه باید طوری باشد که واکسن های جدید در پشت واکسنهای قدیمی قرار گیرند. هرگز واکسن را در طبقات درب یخچال قرار ندهید.واکسن ها را در نزدیک کویل یخچال قرارندهید; چون احتمال یخ زدگی وجود دارد . برای گردش هوا در بین ویال های واکسن،سینی طبقات را نپوشانید . حداکثر از دو سوم حجم یخچال استفاده کرده و ویال ها را با کمی فاصله بچینید.در داخل یخچال بطری های پلاستیکی حاوی آب قرار دهید تا در موقع قطع برق،شوک حرارتی ناگهانی رخ ندهد.برای کنترل دما در یخچال یا سردخانه از دماسنج حداقل و حداکثر استفاده کنید.

7-2- نحوه حمل با فلاسک:
به هنگام حمل و نقل واکسن چه برای جابجائی مکانی و چه به منظور مصرف،زنجیره سرد باید حفظ شود.برای حفظ زنجیره سرد از یخ خشک یا آیس پک استفاده کنید.در صورت ناچاری و استفاده از یخ معمولی ،آب حاصل از ذوب شدن آن نباید با شیشه و دهانه واکسن در تماس باشد.
7-3- ظرف جمع آوری وسایل مصرفی :
به یاد داشته باشید که عملیات واکسیناسیون تنها به معنی رسانیدن دز معینی از واکسن به بدن طیور نیست; بلکه در کنار آن باید برخی اصول از جمله الزامات ایمنی زیستی را نیز رعایت کرد.
هرگز سر سوزن ،سرنگ و ویال های خالی یا نیمه مصرف را در صحرا و محوطه مرغداری رها نکنید(به خصوص که برخی واکسن ها از سوش زنده تخفیف حدت یافته تهیه شده اند); چرا که علاوه بر داشتن عوارض زیست محیطی ممکن است باعث اشاعه بیماری از طریق پرندگان وحشی شوند. از این رو هر اکیپ واکسیناتور باید دارای ظرف مخصوص جمع آوری واکسن های نیمه مصرف و سرسوزن و دیگر مواد آلوده و تیز باشند.این ظرف باید حاوی هیپوکلریت سدیم (وایتکس) 10 در صد باشد.ویال های خالی یا نیمه مصرف واکسن و تجهیزات تزریقی به عنوان زباله آلوده قلمداد شده،دارای خطرات زیست محیطی هستند. برای تبدیل شدن آن به زباله بی خطر باید آنها را به مدت 15 دقیقه در دمای 120 درجه سانتی گراد و فشار 5/1 بار اتوکلاوکرد.سوزانیدن ،جوشانیدن ،باز کردن درب ویال ها و غوطه ورسازی در محلول 10 درصد هیپوکلریت سدیم به مدت حداقل 30 دقیقه نیز از راه های دیگر است.سپس بر اساس دستورالعمل نحوه دفع زباله ،با هماهنگی شهرداری ،محیط زیست و الزامات سازمان دامپزشکی کشور اقدام کنید.با توجه به این که جنس ویال برخی از واکسن ها شیشه ای است،احتیاط لازم در خصوص عدم شکستگی و سلامت فرد به عمل آید.

(مرجع:کتاب راهنمای واکسن و واکسیناسیون در طیور)